Dëmet e Tenjës së Domates (Tuta absoluta) në Kosovë

Që nga zbulimi i parë në Spanjë në vitin 2006, ky dëmtues është përhapur me shpejtësi në të gjithë Evropën Jugore dhe Afrikën e Veriut, duke përfshirë të gjitha vendet e Mesdheut. Deri më sot, prania e Tuta absoluta është raportuar në Shqipëri, Itali, Francë, Maltë, Mbretërinë e Bashkuar, Greqi, Zvicër, Portugali, Algjeri, Libi, etj.

Tenja e domates (Tuta absoluta) është dëmtues kryesor i domateve dhe patateve të rritura në fushë dhe në serrë, i cili i përket familjes së Gelechiidae. Është insekt oligofag që ushqehet kryesisht me speciet e familjes Solanaceae. Amvisi kryesor është domatja, por, gjithashtu ushqehet me bimë të tjera të familjes Solanaceae, duke përfshirë pataten, patëllxhanin, specin dhe duhanin, si dhe barojat e padëshiruara si Datura stramonium, Lycium chilense dhe Solanum nigrum. Së fundmi, është hasur edhe në bimën e fasules (Phaseolus vulgaris). Tuta absoluta është dëmtues i rrezikshëm i domates i cili origjinën e ka nga Amerika Latine. T. absoluta përhapet përmes frutave të infektuara dhe materialeve ambalazhuese dhe paketuese gjate transportit nëpër Evropë, në Amerikën Veriore dhe në Lindjen e Mesme. Për shkak të natyrës agresive dhe potencialit shkatërrues, është shndërruar shpejt në një nga dëmtuesit më shqetësues në këto vise. Tek domatja, mund të sulmojë çdo pjesë të bimës, në çdo fazë të kultivimit dhe mund të shkaktojë shkatërrim të bimës deri në 100 përqind.

Në Kosovë, ky dëmtues është zbuluar për herë të parë në vitin 2010. Tuta absoluta zhvillon ciklin jetësor mbi dhe në gjethe, kërcej dhe lule të bimëve të familjes Solanaceae (domate, patate, patëllxhan, Solanum nigrum, Nicotiana spp., Datura spp.) si dhe në frutin e domates.

• Simptomat dhe dëmet

Infektimi i bimëve të domates ndodh gjatë tërë ciklit të kultivimit. Dëmtimi nga të ushqyerit e këtij insekti shkaktohet në të gjitha fazat e zhvillimit të larvës dhe nëpër tërë bimën. Larvat ushqehen me indin e mezofilit në gjeth, duke formuar tunele të çrregullta që më vonë mund të bëhen njolla nekrotike. Larvat mund të formojnë galeri me shtrirje të gjerë në kërcell, që ndikon në zhvillimin e bimëve. Frytet gjithashtu sulmohen nga larvat, dhe rrugët hyrëse përdoren nga patogjenët sekondarë, që shkaktojnë kalbje të frytit. Serioziteti i infektimit varet pjesërisht nga lloji i domates. Humbja potenciale e prodhimit tek domatet (në sasi dhe cilësi) është mjaft e madhe dhe mund të arrijë 100 përqind, nëse dëmtuesi nuk menaxhohet.

• Biologjia e dëmtuesit

Tuta absoluta mund të prodhoj deri në dhjetë gjenerata në vit. Mund të dimërojë në çdo fazë rritjeje (vezë, larva, pupa dhe tenja e rritur), varësisht nga kushtet klimatike. Shumohet shpejt, me cikël jetësor prej 24–38 ditësh, varësisht nga temperatura. T. absoluta është aktive natën dhe fshihen mes gjetheve gjatë ditës. Temperatura minimale për tu aktivizuar është 9 °C. Faza larvore (vemja) nuk kalon në fazë pushuese deri sa ka ushqim. Gjatë jetës së një femre, mund të depozitohen rreth 300 vezë në pjesët mbi tokë (në gjethe, kërcej dhe fryte të reja). Nga vezët dalin larvat që shpojnë shtresat epidermale të gjethit duke formuar vrima dhe kur arrijnë moshë më madhore (faza e tretë ose e katërt ose fazat e mëvonshme të zhvillimit të larvës) largohen nga vrimat për të kërkuar inde të tjera nga të cilat do të vazhdojnë të ushqehen. Larvat e reja zakonisht sulmojnë gjethet por mund të hasen edhe në pjesët që rriten si dhe në lule. Larvat e fazave të mëvonshme kanë tendencë të sulmojnë frutin. Pupimi realizohet në brendësi të vrimave, jashtë tyre ose në tokë.

• Monitorimi

Monitorimi fillon dy javë para mbjelljes. Përdoren kurthe të posaçme (kurthe me ujë ose me dritë të kaltër) për të zbuluar praninë e T. absoluta brenda dhe jashtë serrës. Kontrolloni bimën për të parë shfaqjen e parë të vrimave. Inspektoni rregullisht fushën për të kontrolluar praninë e infektimeve të tjera.

• Menaxhimi i dëmtuesit

Baza për menaxhim efektiv dhe të qëndrueshëm të Tuta absoluta është integrimi i masave agroteknike, mekanike, biologjike dhe kimike (MID)

Masat agroteknike

• Qarkullimi bimor me bimë joamvise të insektit.
• Shkatërroni mbetjet nga kultivimet e mëparshme, menjëherë pas vjeljes.
• Lini të paktën gjashtë javë nga shkatërrimi i bimëve deri tek mbjellja e kulturave të ardhshme për
• të parandaluar përhapjen e dëmtuesit nga mbjellja paraprake.
• Heqja e barojave të padëshiruara për të parandaluar shumimin nga amvisët alternativë (sidomos nga llojet Solanum, Datura dhe Nicotiana genera).
• Mos kultivoni kultura të tjera amvise rreth plantacionit dhe hiqni barojat e padëshiruara që ndodhen afër.
• Përdorni fidanë të shëndoshë të domateve. Kontrolloni fidanët para se t’i mbillni për tu siguruar që nuk përmbajnë larva ose vezë të absoluta.
• Gjatë sezonit të kultivimit, hiqni dhe shkatërroni menjëherë gjethet, kërcejtë dhe frytet e infektuar

Kontrolli mekanik

• Sipas mundësisë, fidanet e domates rrisni në fidanishte të mbyllur me dyer dhe rrjetë të dyfishë.
• Mbyllni serrën me rrjeta cilësore të përshtatshme për T. absoluta.
• Para mbjelljes, kontrolloni edhe një herë rrjetin për tu siguruar që nuk ka të çara ose zbrazëtira.
• Siguroni që të ketë ajrosje në çdo skaj të serrës për të larguar ajrin e nxehtë, sidomos gjatë verërave të nxehta.
• Kur të shihni që në kurth kapen më shumë se 3-4 insekte në javë, filloni vendosjen masive të kurtheve.
• Për vendosjen e kurtheve masive për tenjat, përdorni kurthe ngjitëse ose kurthe me ujë + vaj (30–40
• kurthe/ha) të lyera me feromone. Vazhdoni përdorimin e kurtheve me feromone të paktën tri javë pas vjeljes së bimëve. Kjo ndihmon në kapjen e tenjave meshkuj që kanë mbetur në serrë.

Kontrolli biologjik

• Mund të përdorni popullata me agjentë efektivë për kontroll biologjik nëpër serra, si Nesidiocoris tenuis, Macrolophus pygmaeus, Necremnus sp., Trichogramma sp. or Pseudoapanteles sp.
• Gjithashtu, ka dy bioinsekticide të regjistruara për kontroll të Tuta absoluta, me bazë të Bacillus thuringiensis ssp. kurstaki dhe Bacillus thuringiensis ssp. kurstaki tipi PB 54.

Kontrolli kimik

• Duhet të keni parasysh që të përdorni vetëm insekticide të regjistruara për kontroll të Tuta absoluta dhe ndiqni gjithmonë udhëzimet e përdorimit të secilit produkt. Bëni rotacion të insekticideve me metoda të ndryshme veprimi për të evituar rezistencën e dëmtuesit ndaj materies së njëjtë aktive.
• Në Kosovë, ka disa insekticide të regjistruara për kontroll të Tuta absoluta në domate, me bazë të materieve aktive ose kombinim të materieve aktive si: abamektin, emamektin benzoat, kloranthraniliprol, spinosad, abamektin + klorantraniliprol, deltamethrin.